W związku z 250. rocznicą pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej kilkudziesięciu naukowców z Polski i Europy spotkało się na Zamku Królewskim w Warszawie, aby odpowiedzieć na pytanie „Po co nam niepodległość?”. Organizatorami wydarzenia byli: Instytut De Republica, Zamek Królewski w Warszawie, Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk.
Konferencja odbyła się w dniach 22-24 czerwca 2022 r. i była podzielona na trzy obszary tematyczne. W pierwszym znalazły się zagadnienia z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w dobie pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. W sekcji drugiej – zatytułowanej „Rozbiór Rzeczypospolitej, a sposób myślenia o ładzie międzynarodowym” – eksperci rozważali zmiany, jakie w myśleniu o naturze relacji międzynarodowych przyniósł pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej. Referenci odnieśli się do wzbudzonych przez rozbiór lęków, zauważalnych w małych państwach Europy, o ich dalszą egzystencję, zagrożoną arbitralnymi decyzjami mocarstw szukających rekompensat terytorialnych, nawet bez powoływania się na udział w konfliktach zbrojnych. Sekcja trzecia pt: „Szok rozbiorów: rozbiór i krajowa opinia publiczna” poświęcona została reakcjom obywateli Rzeczypospolitej na niewątpliwy wstrząs wywołany odcięciem znacznych części terytorium państwa, które nie prowadziło wojny z sąsiadami. Eksperci debatowali również o tym, w jakich dziedzinach życia politycznego, prawodawstwa i edukacji rozbiór przyspieszył procesy modernizacji i reform.
– Po co więc nam niepodległość? Przede wszystkim, by dbać o kulturę, zachować tożsamość narodową, którą przekażemy kolejnym pokoleniom. Niepodległość jest niezbędna do tego, by budować takie państwo, które nigdy nie utraci swojej suwerenności i w którym zawsze na pierwszym miejscu będzie człowiek. Pytanie o zasadność niepodległości to pytanie o zasadność istnienia państwa, które jest dla swoich obywateli gwarancją bezpieczeństwa. Zatem, po co nam państwo? Jakie to państwo powinno być? – pytał podczas otwarcia konferencji dr hab. Bogumił Szmulik, prof. ucz., dyrektor Instytutu De Republica i jak dodał, konferencja została zorganizowana właśnie po to, by odpowiedzieć na te pytania.
Podczas trzydniowego wydarzenia eksperci skupili się również na odpowiedzi na pytanie; gdzie i kiedy narodził się pomysł rozbioru? Czy rozbiór państwa pomiędzy sąsiadów nie był w epoce rządów monarszych dynastii czymś naturalnym, niewymagającym uciekania się do karkołomnych wyjaśnień? Czy sami obywatele Rzeczypospolitej nie przyczynili się do tragicznego końca swego państwa i jaka była ich reakcja? Czy pogodzili się z nim, czy może rozbiór przyczynił się do przekonania, że nie może być już tak, jak dotąd i konieczne są głębokie reformy ustrojowe?
– Konferencja jest częścią debaty z jednej strony historycznej, a z drugiej strony, częścią debaty
o współczesności, o sytuacji cywilizacji europejskiej, sytuacji Polski w kontekście międzynarodowym i o sytuacji wewnętrznej Polski – dodał współorganizator konferencji, prof. dr hab. Wojciech Fałkowski, dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie.
Podczas wykładu otwierającego konferencję, prof. Michael G. Müller wygłosił referat dotyczący przyczyn rozbiorów Polski. – Rozbiór Polski w 1772 r. był katastrofą. Katastrofą oczywiście dla Polsko-Litewskiej RP oraz katastrofą dla całej Europy Środkowej. Był to bezprecedensowy w skali międzynarodowej akt przemocy oraz brutalne przedsięwzięcie rozbrojeniowe i nastąpiło to bez jakiejkolwiek konieczności. Nie sposób również tego wyjaśnić, jako racjonalną reakcję na nieuchronne kryzysy w europejskich stosunkach władzy. Jak dodał prof. Müller: – Traktaty rozbiorowe zmieniły wszystko. Wszystko, co w 1772 r. było jasne, że sprzeczne interesy zaborców będą wymagały dalszego rozbrojenia RP. Trudno zaprzeczyć, że długoletnia współpraca Rosji, Austrii i Prus w sprawach polskich miała mieć decydujący wpływ na Europę złowrogiego stulecia, w tym na świat państw niemieckich, i to przez ponad sto lat.
Organizatorem konferencji był: Instytut De Republica, Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego, Zamek Królewski w Warszawie oraz Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk.